Wczesnośredniowieczne grodzisko w Nałęczowie (dawnej Bochotnicy)
Zanim właściciele średniowiecznej Bochotnicy wybudowali [...] zamek, [dzisiejsza siedziba - biura Spółki Zakładu Leczniczego „Uzdrowisko Nałęczów”] usytuowany na niewielkiej wyniosłości, opadającej na południe, zachód i północ do dolin dwu rzek, łączących się opodal w jedną [dzisiaj Bystra], co stanowiło z tych stron naturalną linię obronną zamku, siedziba lokalna tutejszych dóbr książęcych [...] miała miejsce w innej części Bochotnicy.
Otóż pierwszy gród obronny w Bochotnicy we wczesnym średniowieczu zlokalizowany był na wzgórzu zwanym dzisiaj Poniatówką lub Górą Poniatowskiego. Do dnia dzisiejszego na jej szczycie zachowały się ślady fosy i usypane ludzką ręką wzniesienie z wałami ziemnymi. Widok niezadrzewionej góry można było podziwiać w krajobrazie Nałęczowa jeszcze do połowy lat 60. ubiegłego wieku. Sięgnijmy do opisu Stefana Żeromskiego: Stała (...) Góra Poniatowskiego, prasłowiańskie grodzisko z fosą na szczycie, szklana góra o stromych zboczach, które okrywa szkliwo twarde, przed nieskończonością lat wypalone dla obrony czyjegoś zamku na szczycie przed jakimś wrogiem..* Dzisiaj, niestety, góra zatraciła [swój] charakterystyczny wygląd.
Poniatówka stanowi jakby podwyższony cypel płaskowzgórza, wyrastający pośród wąwozów dwu rzek, łączących się od zachodu u jej podnóża w jedną dolinę. Archeolog [i malarz] Marian Wawrzeniecki, zaproszony przez Żeromskiego do Nałęczowa, przeprowadził w czerwcu 1908 roku badania archeologiczne […] tej góry. Z opisu jego badań dowiadujemy się, że owa góra jest to właściwe grodzisko (…), którego platforma górna liczy 93 kroki obwodu, a średnica ze wschodu na zachód 27 kroków, a z północy ku południowi 34 kroki, jest to więc rodzaj owalu wydłużonego po linii z północy na południe. Wysokość tego usypu od północy po linii pochyłości ma 9,45 m. (…) obwód dolny usypu rowem okolnym liczy 173 kroki, a po grzbiecie wału 220 kroków. Rów (fosa) od 1 – 2 m. szerokości, a wysokość wału od północy 2 m, średnica idealna (linia przekroju prosta u podstawy wału) do 5 m (…). Gdy się pocznie kopać owo wywyższenie ujawnią się grudy wypalonej gliny identyczne z wałami grodzisk słowiańskich...**
W świetle późniejszych badań archeologicznych można określić czas powstania grodu, mającego charakter warownej strażnicy, na VIII – IX wiek naszej ery. Gród został zlokalizowany w trudno dostępnym miejscu, w rozwidleniu dwu rzek, łączących się w jedną (dzisiaj Bochotniczanka) u podnóża góry. Posadowiony na wzniesieniu za wałami (i zapewne palisadą), otoczony wokół fosą, był trudny do zdobycia przez najeźdźcę. Gród spełniał wiele różnorakich funkcji. Przede wszystkim pełnił funkcję obronną ważnego miejsca komunikacyjnego i wczesnośredniowiecznej osady – podgrodzia, miejsca wymiany handlowej i zapewne kultu religijnego.[...] Jeszcze w końcu lat 60. [...] XX wieku Góra Poniatowskiego była atrakcyjnym punktem widokowym i miejscem spacerów kuracjuszy, turystów i tutejszej młodzieży. Dzisiaj o niej nikt nie pamięta, porośnięta drzewami i krzewami, stanowi zaponiany gąszcz; w niczym nie przypomina dawnego, niezalesionego wzgórza, z historycznym grodziskiem na szczycie i rozległym widokiem dokoła.
Trudno obecnie określić, z braku źródeł pisanych i dogłębnych badań archeologicznych, w którym momencie dziejów Bochotnicy (Nałęczowa) lokalny ośrodek władzy terytorialnej został przeniesiony z Góry Poniatowskiego w nowe miejsce, w kierunku południowo-wschodnim na pobliskie, dzisiejsze Wzgórze Kościelne. O jego nowej lokalizacji zadecydowały zapewne różne względy. Niewykluczone, że gród na Górze Poniatowskiego mógł być zniszczony podczas najazdu wroga. Równie dobrze, podyktowane to być mogło potrzebą większej przestrzeni pod rozbudowę grodu i rozwijającego się u jego stóp podgrodzia, a z czasem książęcej (królewskiej) wsi Bochotnicza Maior. A być może jedne i drugie względy odegrały równorzędną rolę. […]cdn.
Jerzy Michał Sołdek
Fragment książki Jerzego Michała Sołdka: Osobliwości, zagadki i tajemnice Nałęczowa. Nałęczowscy powstańcy Sybiracy 1863, wyd. Towarzystwo Przyjaciół Nałęczowa, Nałęczów 2013.
* Cyt. S. Żeromski, O Adamie Żeromskim. Wspomnienie, Lublin 2001, s.12.
**Cyt. M. Wawrzeniecki, Neolityczne groby szkieletowe w Nałęczowie [...], „Materiały antropologicznoarcheologiczne i etnograficzne” T.XII, Kraków 1912, s. 36[5].
